Ilustracja Michał Bylina - "Czarodziejska księga" J. Porazińska
Dawno, dawno temu… za siedmioma górami, za siedmioma morzami - w kraju tak egzotycznym i pięknym, że aż trudno go opisać prostymi słowami, żyli ludzie, którzy w pamięci zachowali najstarsze przypowieści świata. Tym krajem były Indie…
Poznajmy historię tych najstarszych opowieści, które zanim obiegły prawie cały świat, narodziły się na Półwyspie Indyjskim. Przekazywane ustnie, a następnie spisane w sanskrycie (starożytnym języku Indii), dziś uznawane są za „prabajki” – jedne z najstarszych baśni świata.
„Pańczatantra” – historia najstarszych baśni świata
Baśnie karmią naszą wyobraźnię, uczą systemu wartości i są niejednokrotnie świetnym drogowskazem, jak należy postępować w konkretnych sytuacjach. Opowiadane ku przestrodze, w ramach nauki i poznawania reguł panujących światem, pełnią od tysięcy lat bardzo ważną rolę wychowawczą.
Nie sposób dziś dojść do tego, jak i kiedy narodziły się pierwsze baśnie. Wiemy jednak, że sporo wątków kształtowało się na przestrzeni wieków. Część z nich zresztą powstała już nawet w XII w. p.n.e., a ich ślady można dziś odnaleźć w starohinduskiej literaturze, do której zalicza się słynny „Pięcioksiąg mądrości Indii” – „Pańczatantrę”.
Spisanie pięcioksięgu, czyli inaczej „Pańczatantry” (lub "Pańćatantry") sytuuje się (zgodnie z przeprowadzonymi badaniami) najprawdopodobniej w III w. p.n.e. Opowieści te miał według niektórych źródeł zapisać pewien mędrzec - bramin o imieniu Wisznuśarman, dzięki któremu tekst trafił do obiegu literatury światowej. Przetłumaczony na język pahlavi (średioperski) w VI wieku naszej ery zyskał nazwę „Kalila i Dimna” (Kalīla wa-Dimna) i odegrał sporą rolę w kształtowaniu się średniowiecznej literatury arabskiej.
Ilustracja Michał Bylina - "Czarodziejska księga" J. Porazińska
Co znajduje się w „Pańczatantrze”?
Tego rodzaju opowieści pochodzące z ustnej tradycji ludowej zwykle przybierają formę szkatułkową – przypominającą nieco charakterem historie przekazywane z pokolenia na pokolenie. Mamy więc całą mnogość luźno ze sobą powiązanych wątków, które tworzą sieć zagmatwanych opowieści, jakie łączą poszczególne postaci występujące w przypowieściach.
Nie inaczej jest w „Pańczatantrze”. Na starohinduski oryginał pierwotnie składał się wstęp oraz 5 opowieści głównych skierowanych do dorosłego słuchacza. Trzon historii stanowi rozmowa mędrca z synami króla, którym miał przekazać wiedzę o tym, jak zarządzać państwem, jak traktować poddanych i jak postępować z najbliższym otoczeniem dworu. Teksty te gloryfikowały raczej spryt, pomysłowość i inteligencję, którą powinien się odznaczać władca, aniżeli altruizm, postrzegany często jako oznaka słabości.
Mędrzec będący narratorem w „Pańczatantrze” pełnił funkcję nauczyciela, który za pomocą przypowieści przekazywał swą naukę, a wraz z nią cenne informacje oraz sposoby reagowania na przeróżne sytuacje, z jakimi młodzi władcy mieli się stykać w trakcie swoich rządów. Opowieści te przybierały formę przypowieści - baśni, których bohaterami były zwykle zwierzęta.
Późniejsze przekłady doczekały się różnego rodzaju modyfikacji. Tłumaczenie z VI wieku nie obejmuje już np. rozmowy mędrca z królewskimi synami, a króla z filozofem. Dodanych zostało tam także kilka opowieści indyjskich (pochodziły m.in. z „Mahabharaty” – Mahābhāraty – jednego z dwóch największych, hinduskich poematów epickich). Wtedy też zmieniła się nazwa zbioru baśni z „Pańczatantry” na „Kalila i Dimna”. Ta druga wywodziła się od imion bohaterów pierwszej przypowieści znajdującej się w księdze. Tytułowi Kalilag i Dimnag to szakale, będący ministrami króla lwa.
Rycina pochodząca z jednego z przekładów "Pańczatantry" - "O ptaku, który przechytrzył kraba"
Arabski przekład i postać Burzuwayha
W VIII wieku „Kalila i Dimna” przechodzi dalsze zmiany i zostaje mocno zarabizowana, a do historii w niej zawartych dołącza postać perskiego medyka – Burzuwayha. To on pojawia się teraz w pierwszych dwóch rozdziałach dzieła i według badań literaturoznawczych stanowi alter ego samego tłumacza na język arabski – pisarza Abd Allaha ibn al-Mukaffy.
Arabski wstęp opowiada historię zdobycia indyjskiej księgi mądrości poprzez spisanie jej z pamięci przez Burzuwayha i jej daleką podróż z Indii do Persji. Druga część wstępu poświęcona została z kolei wewnętrznym rozterkom medyka, na które składają się także liczne przypowieści obrazujące przemyślenia towarzyszące Burzuwayhowi i przyświecające mu idee. Czuć tutaj ducha wielu religii i filozofii (Indii, Iranu oraz islamu).
Przystanek Europa
w wieku XI zbiór hindusko-persko-arabskich baśni trafia w końcu, w greckim przekładzie, na nasz kontynent. Jest to ciekawy wątek historii tej niesamowitej księgi baśniowych przypowieści, ponieważ łączy się w pokrętny sposób z postacią na wpół legendarnego bajkopisarza Ezopa.
Na europejskim gruncie powstała bowiem obiegowa opinia, jakoby legendarnym twórcą „Pańczatantry” (w Europie nazwaną „Bajkami Bidpaia”) był Bidpai albo też Pidpai, a hebrajskie tłumaczenie księgi identyfikuje tegoż autora z samym Ezopem.
Nasza wiedza na temat greckiej literatury wskazuje jednak, że Ezop mógł jedynie zetknąć się z „Pańczatantrą” i zainspirowany nią tworzyć własne bajki moralizatorskie, w których bohaterami są zwierzęta. Sam zaś motyw wprowadzania zwierząt do baśni występuje niemal w każdej cywilizacji, a w sposób naturalny łączy się również z hinduizmem, w którym obecny jest wątek wędrówki dusz.
"O żabie, pszczole i ptaku, co zabiły słonia" - miniatura z "Księgi Papugi" pochodząca ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego
„Księga Papugi” – pomost łączący „Pańczatantrę” z „Księgą tysiąca i jednej nocy”
Znamienne dla dawnych czasów jest to, że starożytne teksty kultury nie tylko bywały wielokrotnie tłumaczone i modyfikowane, ale także na kanwie ich popularności tworzone były bardzo podobne teksty, które dziś pewnie uznalibyśmy za plagiaty. Pojęcie to jednak nie istniało w dawnych czasach, a mocne „inspirowanie się” innymi należało do powszechnych praktyk.
Nie inaczej działo się z „Pańczatantrą” czy „Księgą tysiąca i jednej nocy”. Młodsza „Księga tysiąca i jednej nocy” ma wiele punktów stycznych z „Pańczatantrą”, ale zarówno jedna, jak i druga zainspirowały twórców „Księgi Papugi”. Przykład ten wyraźnie pokazuje, jak baśniowe motywy przenikały się wzajemnie na przestrzeni dziejów.
„Tuti Name”, czyli „Księga Papugi” to również zbiór baśni, jakie wiąże postać narratora. Składa się z wielu opowieści, które łączą się ze sobą tworząc w ten sposób dobrze nam już znany układ szkatułkowy. Wszystkie historie, jakie pojawiają się w tej księdze są opowiadane przez papugę Majnę należącą do perskiego kupca Majmuna. Ptak snuje swe opowieści żonie kupca – Chodżeste, która w trakcie wyjazdu męża próbuje udać się na schadzkę z kochankiem. Aby nie doszło do zdrady papuga przez 52. noce opowiada baśnie swojej pani. Kończy je za każdym razem nad ranem, krzyżując tym samym plany wyjścia Chodżeste. Brzmi znajomo, prawda :)? Ten schemat jest wyraźnie zakorzeniony w tekście „Księgi tysiąca i jednej nocy”.
Każda z opowiadanych historii niesie też ze sobą pewną naukę i ma charakter moralizatorski, jak wszystkie tego rodzaju opowiadania. W samych zaś baśniach występują oczywiście zwierzęta – ptaki, szakale, lwy, myszy, małpy, czy tygrysy. Szakal jest zresztą jedną z ważniejszych, wielokrotnie pojawiających się postaci i to zarówno w „Tuti Name”, jak i „Pańczatantrze”.
Majna i Chodżeste - miniatura z "Księgi Papugi" pochodząca ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego
Papuga w starohinduskich wierzeniach
„Tuti Name” koncentruje się wokół papugi, która w starożytnych Indiach była świętym ptakiem. Jej symbolika jest zresztą bardzo złożona. Ptaki te kojarzone były głównie z mądrością, prawdomównością oraz niewinnością. Utożsamiano je również z symbolem miłości i uznawano za powierników sekretów. Papugi pojawiają się także wielokrotnie w różnych tekstach jako posłańcy. Hindusi wierzyli, że potrafią śledzić żony i podsłuchiwać tajemne rozmowy kochanków podczas miłosnych schadzek. Tego rodzaju motyw pojawia się zresztą w samej „Księdze Papugi”.
„Tuti Name” w polskich zbiorach bibliotecznych
Co ciekawe manuskrypt księgi autorstwa Zijaia ed-din Nechszebiego, sporządzony w Kaszmirze jako jeden z późniejszych przekładów "Tuti Name" (najprawdopodobniej na przełomie XVIII i XIX w.) znajduje się w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego. Jest to niezwykłe dzieło, które zawiera ręcznie malowane miniatury, odpowiadające poszczególnym opowiadaniom księgi. Zresztą to nie jedyny taki tekst, który obecny jest w kolekcji uniwersyteckiej biblioteki, ponieważ posiada ona aktualnie aż 300. perskich manuskryptów.
Przykład ten pokazuje jak dużym zainteresowaniem cieszyły się u nas przez wieki orientalne teksty, które krążyły pomiędzy królewskimi dworami, bibliotekami, a także prywatnymi zbiorami szlachty. Między innymi „Pańczatantrę”, „Księgę Papugi”, czy „Księgę tysiąca i jednej nocy” czytywali nasi rodzimi pisarze, by później na gruncie zdobytych doświadczeń literackich tworzyć własne utwory, jak np. „Rękopis znaleziony w Saragossie” Jana Potockiego, czy „Czaplę ryby i raka” Ignacego Krasickiego.
"O tym, jak szakala wybrano królem, a potem go zabito" - miniatura z "Księgi Papugi" pochodząca ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego
Historia baśni kołem się toczy
Kończąc ten bardzo długi, bo aż trzyczęściowy, artykuł poświęcony wędrówkom baśni dotarliśmy do samego początku, do kolebki najstarszych baśni świata - Półwyspu Indyjskiego, Persji oraz Półwyspu Arabskiego.
To właśnie z tamtych rejonów świata pochodzą teksty najbardziej znanych utworów baśniowych, jakie przetrwały do dziś. Ich fenomen polega na uniwersalności i prostocie przekazu, która skupia się na odwiecznej walce dobra ze złem.
Baśnie te pomagały w odnalezieniu właściwej filozofii życiowej zgodnej z panującymi w danym rejonie wierzeniami i dawały gotowe sposoby radzenia sobie z przeciwnościami losu. Nazywane księgami mądrości ukrywały pod płaszczem przypowieści rozgrywających się w iście baśniowych sceneriach zbiór życiowych zasad oraz reguł.
„Księga tysiąca i jednej nocy” i „Pańczatantra” to niewątpliwe skarby literatury światowej, które przyczyniły się do rozpowszechnienia zainteresowania kulturą orientu w Europie. I mimo tego, że pewnie nie są jedynymi spośród najstarszych zbiorów baśni (można się już na tym etapie spierać także o rolę mitologii greckiej, słowiańskiej, nordyckiej, czy chińskiej na tym polu), to jednak pozostają one wciąż niekwestionowanymi arcydziełami literatury, jakie w dużej mierze dzięki pisarzom takim jak Andersen, Perrault, Basile czy bracia Grimm wpłynęły na rozwój baśni i bajek dziecięcych naszych czasów.
Jeśli nie czytałeś/aś poprzednich części to kliknij w poniższe linki:
Kolebka baśni - cz. II - "Księga tysiąca i jednej nocy"
-------------------------------------------------------
Z czego m.in. korzystałam przy tworzeniu tego artykułu?
- Magdalena Ginter-Frołow, Księga Papugi Nechszebiego ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata
- Janusz Krzyżowski, Kalila i Dimna. Bajki Bidpaia, hakima Burzoe i Abdalaha ibn Mukaffy opowiada na nowo Janusz Krzyżowski, Ambasada Libanu w Warszawie, 2006 r.
- Barbara Kubicka-Czekaj, O rybach, rakach i podstępnych ptakach, Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochowa, 1990 r.
- Barbara Ostafin, Kalila i Dimna. Edycje i rękopisy dzieła, Studia Arabistyczne i Islamistyczne 11, 2003 r.
- Barbara Ostafin, Walka – Pytanie – Błądzenie. Życie perskiego medyka Burzuwayha w świetle Księgi Kalila i Dimna, „Ethos” nr 2, 2016 r.
- Encyclopedia Britannica – opracowanie głównych haseł dotyczących dzieł oraz autorów
Ilustracje:
- Rycina pochodząca z jednego z przekładów "Pańczatantry" - "O ptaku, który przechytrzył kraba", domena publiczna
- "O żabie, pszczole i ptaku, co zabiły słonia" - miniatura z "Księgi Papugi" - manuskryptu z przełomu XVIII i XIX w. znajdującego się w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego.
Magdalena Ginter-Frołow, Księga Papugi Nechszebiego ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata
- Majna i Chodżeste - miniatura z "Księgi Papugi" - manuskryptu z przełomu XVIII i XIX w. znajdującego się w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego.
Magdalena Ginter-Frołow, Księga Papugi Nechszebiego ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata
- "O tym, jak szakala wybrano królem, a potem go zabito" - miniatura z "Księgi Papugi" - manuskryptu z przełomu XVIII i XIX w. znajdującego się w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego.
Magdalena Ginter-Frołow, Księga Papugi Nechszebiego ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata
